Pam Terracottapolis?

Cafodd Wrecsam ei llysenw ‘Terracottapolis’ o’r swm enfawr o frics, teils a chynhyrchion terracotta eraill o ansawdd uchel a weithgynhyrchwyd yma ac a ddosbarthwyd ledled y byd o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg hyd at ddechrau’r 2000au.

Roedd y pridd clai lleol a’r cyflenwad digonol o lo yn gwneud hyn yn lle perffaith i weithgynhyrchu’r brics yr oedd eu hangen yn ddybryd ar ffyniant adeiladu’r Chwyldro Diwydiannol. Ar un adeg roedd dros gant o waith brics yn Sir Ddinbych a Sir y Fflint, o gyflenwyr lleol ar raddfa fach i gwmnïau llawer mwy fel J.C Edwards a Dennis a oedd yn cyflogi ymhell dros 1000 o bobl ar eu hanterth.

Ganwyd James Coster Edwards yn 1828 a dechreuodd ei waith brics ei hun yn y 1850au ar ôl i’w dad, William, clerc yng Ngwaith Pickering yng Nghefn Mawr, brynu rhyw hen weithfeydd glo wrth ymyl Ffordd Llangollen yn Acrefair, ger Rhiwabon. Roedd y pyllau hyn hefyd yn darparu mynediad i lawer o glai ac erbyn 1885 roedd Edwards yn berchen ar dri gwaith brics:

• Trefynant (Acrefair) – arbenigo mewn teils addurniadol a phibellau glanweithdra gwydrog
• Penybont (Trecelyn) – lle perffeithiodd y cwmni ei terracotta pensaernïol enwog a
• Copi (Rhosllanerchrugog) – a oedd yn canolbwyntio ar frics gwydrog ac enamelled sy’n gwisgo’n galed yn ogystal â chrochenwaith ym Mhlas Kynaston.

By 1890 a combined total of 70 brick presses and 80 kilns at Edwards’ works enabled him to produce huge quantities of architectural terracotta and decorative tiles. All three brickworks had closed by the mid-1960s and bottle and beehive kilns were demolished and the sites cleared.

Henry Dennis was one of the most famous industrialists in late nineteenth century Wrexham. Originally from Cornwall, Dennis became mining engineer and colliery owner, establishing the Hafod Brickworks, which would later become Dennis Ruabon Ltd, in 1878. Dennis built a new factory in 1893, which became known as the ‘Red Works’ for the bricks, tiles, and chimney pots that were made there.

Erbyn diwedd y 1970au roedd Dennis Rhiwabon yn cynhyrchu teils chwarel yn bennaf yn hytrach na brics. Dyma’r gwaith brics a theils olaf yng Ngogledd Cymru ac fe’i caewyd yn y pen draw yn 2008. Fodd bynnag, ffurfiwyd cwmni newydd o’r enw Ruabon Sales ar y safle ac mae enw Rhiwabon yn dal i gael ei gario ar y teils y maent yn eu cynhyrchu.

Beth yw terracotta?

Ystyr Terracotta yw ‘pridd wedi’i bobi’. Fe’i defnyddiwyd fel deunydd adeiladu am filoedd o flynyddoedd ac fe’i gwneir drwy fowldio a thanio clai i ffurfio brics, teils a deunydd pensaernïol arall. Mae Terracotta yn gwisgo’n galed ac yn amlbwrpas ac mae ei wead cain yn golygu y gellir ei ddefnyddio i greu darnau addurniadol gyda manylion manwl. Gall terracotta sydd wedi’i danio’n dda bara am gannoedd o flynyddoedd.

Enw’r clai yn ardal Wrtexham yw Etruria Marl, a dim ond ym maes glo Sir Ddinbych y gellir dod o hyd iddo. Mae gan Etruria Marl gynnwys haearn uchel sy’n rhoi lliw coch cyfoethog unigryw i’r brics a’r teils sy’n cael eu gwneud ohono. Roedd y marl hwn yn berffaith ar gyfer cynhyrchu brics a theils addurnol ffasiynol oes Fictoria am nad oedd yn crebachu, yn cracio nac yn rhybuddio o’i gymharu â chlai o fannau eraill.

Olion Terracottapolis

Defnyddiwyd brics a theils a wnaed yn Wrecsam a’r cyffiniau i adeiladu tai, ysgolion, prifysgolion, ysbytai a phob math o brosiectau pensaernïol ledled y DU a thu hwnt.

Helpodd terracotta lleol i greu ffatrïoedd ar gyfer cwmnïau rhyngwladol fel Ford, McVities, Dunlop a Courtaulds, a chanolfannau morol yn Singapore. Roedd teils o Drefynant o’r fath ansawdd fel eu bod yn ddewis naturiol wrth benderfynu ar y dyluniad mewnol ar gyfer palasau maharajas Indiaidd a llinachau cefnfor mawr gan gynnwys y Frenhines Mary, y Lusitania a’r Titanic.

Gallwch barhau i fwynhau gwaith y modelwyr medrus iawn, gwneuthurwyr mowldiau ac odynau Terracottapolis mewn llawer o leoedd gan gynnwys:

  • Pennaeth Pier Caerdydd
  • Adeilad Victoria Prifysgol Lerpwl
  • Llysoedd cyfraith Victoria, Birmingham
  • Yr Amgueddfa Hanes Naturiol, Llundain
  • Pentref gardd Port Sunlight a adeiladwyd gan Lever Bros yng Nghilgwri
  • Eglwys Sant Ioan yr Efengylydd, Rhosymedre

Yn nes adref, adeiladodd brics lleol adeiladau Fictoraidd Wrecsam, Rhiwabon, Rhosymedre a’r Waun, gan gynnwys bythynnod gweithwyr Edwards ym Mhen-y-bont sy’n dal i sefyll.

Cyfeirnodau;

BBC: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/north_east/7245028.stm

Hanes Wrecsam: https://www.wrexham-history.com/henry-dyke-dennis-red-works/

Pontcysyllte Aqueduct: https://www.pontcysyllte-aqueduct.co.uk/object/brickworks/

RICS: https://www.isurv.com/info/390/features/11680/terracotta_building_maintenance_and_protection